اولین نگاشته در موضوع تاریخ چاپ را محمدحسین فروزغی ملقب به ذکاء الملک به سال ۱۳۱۴ق. در روزنامه تربیت خود به نگارش درآورد. کلیاتی در باب ظهور چاپ توسط گوتنبرگ که به نظر میرسد بیشتر ترجمهای از متنی اروپایی باشد. اما در همین سالها وقتی محمدعلیتربیت مقاله «النهضه العلمیه الاخیره فی بلاد الفرس» که در به سال ۱۳۱۷ق. در مجله عربی الهلال چاپ و انتشار پیدا نموده را مطالعه میکند، متوجه کاستیهایی شده و تصمیم میگیرد تا ضمن جمعآوری مطبوعات منتشره در ایران به نگارش فهرستی از آنها هم بپردازد. هرچند این اولین گام برای نگارش فهرست و تاریخچهای از روزنامهها و مجلات فارسی است اما تربیت به جهت علاقه و اهتمام خود تاریخ چاپ و نشر کتاب را نیز در نظر داشته و جستجو مینموده است. نتایج پژوهشهای او در قالب دو مقاله ارزشمند در مجله ارمغان با نام «تاریخ تاسیس مطبعه-مطبوعات پارسی» به سال ۱۳۱۰ش. چاپ و منتشر میگردد.
این مقالات را میتوان با فاصله از اولین و بهترین مقالات تاریخ چاپ و نشر کتاب در ایران نامید. چرا که دقتنظر تربیت در دستیابی به منابع اصلی و رؤیت و گزارش دقیق از آنها مثالزدنی است.
ناگفته نماد که پیش از او تقیزاده در مقالهای با نام «چاپخانه و روزنامه در ایران» که در روزنامه کاوه برلین به سال ۱۲۹۰شمسی فضل تقدم در این حوزه را از آن خود میکند، اما با مقایسه مقالات تربیت که نوعی مستندنگارانه به جریان چاپ ایران پرداخته، مقاله تقیزاده را صرفا نگاشتهای کتابخانهای با استفاده از منابع مختلف آنهم بدون هیچ اشاره مستقیمی به مستندات رؤیت شده (کتابها، اسناد) باید دانست.
در تمامی این سالها بزرگانی چون سعید نفیسی، غلامحسین مصاحب، ایرج افشار، احمد گلچین معانی و … به سهم خود تلاشهای برای ثبت و ضبط اطلاعاتی در حوزه تاریخ چاپ و نشر کتاب داشتهاند. اما این گامهاکوچک و غیر مستمر بود.
مرحوم لئون میناسیان در حوزه تاریخنگاری چاپ و نشر ارامنه در تمامی این سالها تلاشی مستمر و ارزشمند داشت و یا بعد از انقلاب از اوایل دهه هفتاد است که مرحوم حسین میرزای گلپایگانی (۱۳۰۵-۱۳۷۵) بود که با نگارش قریب ۵۰ عنوان مقاله که تقریبا همگی آنها در مجله صنعت چاپ منتشر شدهاند سهم قابل توجهی در تاریخنگاری صنعت چاپ داشت و البته بعدها این مقالات با جرح و تعدیلهایی در قالب کتابی با نام «تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران» به سال ۱۳۷۸ توسط نشر گلشن چاپ و انتشار پیدا کرد.
نگاشتههای گلپایگانی عمدتا غیرمستند و بر مبنای شنیدهها و تجربههای شخصی خود و البته بیشتر دائر بر مدار صنعت چاپ و نکات فنی آن بود. اما از انصاف نمیتوان گذشت که همین مطالب سرنخهای ارزشمند و قابل توجهی برای پژوهشگران این حوزه به شمار میرود.
استاد عبدالحسین آذرنگ نخستین گام خود در خصوص تاریخنگاری چاپ را با ارائه سخنرانی در نشستی درباره کتاب و کتابخانه در مشهد با عنوان «بررسی کوتاهی درباره نیم قرن نشر کتاب در ایران» برمیدارد.
اما خیلی زود متوجه میشود که مجهولات تاریخی این حوزه بسیار و منابع موجود کم و تا حد زیادی غیر قابل اتکاست. ایشان برای جبران این نقصان در اولین گام یکی از بهترین شیوههای مستندسازی و جمعآوری اطلاعات تاریخی یعنی گفت و گوی مستقیم با ناشران و کتابفروشان را در قالب سلسله گفتگوییهایی با عنوان «تاریخ نشر کتاب در ایران» آغاز میکنند.
این گفتگوها در مجله بخارا به سردبیری آقای علی دهباشی منتشر میگردد و البته آقای دهباشی نیز به جهت علاقه و درکی که از این موضوع داشتند در این مسیر با استاد آذرنگ همدل و همراهمیگردند.
مجموعه این گفتگوها بعدها در سال ۱۳۸۲ با نام «تاریخ شفاهی نشر ایران» توسط انتشارات ققنوس منتشر میشود. این کتاب در سال ۱۳۹۳ مجددا تجدید چاپ میگردد.
در کنار این مهم نگارش مدخل «چاپ و چاپخانه» در دانشنامه جهان اسلام، و سالها بعد نگارش مقالهای درباره «تاریخ و نشر» در مجموعه ۲۰ جلدی تاریخ جامع ایران که توسط مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی به سال ۱۳۹۳ چاپ و منتشر میگردد. نشان دهنده پیگریهای مستمر استاد آذرنگ برای جمعآوری اطلاعات دست اول و کشف هرچه بیشتر مجهولات تاریخ نشر کتاب در ایران است.
در سال ۱۳۹۳ که به خانه کتاب رفتم چاپ و انتشار منابع تاریخ چاپ را در صدر فعالیتهای خانه کتاب در دستور کار قرار دادم. چرا که میدانستم که فقر منابع در این حوزه مانعی جدی در پژوهشهای عمیقتر و یا میان رشتهای خواهد بود.
حضور استاد سید فرید قاسمی به عنوان مشاور ارشد خانه کتاب امکانی مناسب برای پیشبرد این هدف و البته فعالیتهای دیگر بود . چاپ و نشر کتاب «تاریخ چاپ و نشر کتاب فارسی از برآمدن تا انقلاب» در پنج جلد نگاشته جناب آقای فرید مرادی که سالها در انتظار ناشری بر زمین مانده بود اولین گام مؤسسه خانه کتاب در این حوزه بود.
بعد از آن به پیشنهاد استاد سید فرید قاسمی از جناب استاد آذرنگ درخواست کردیم که به نگارش کتابی در این موضوع بپردازد.
و چه مبارک اتفاقی بود!
تجربههای سالهای فعالیت با ناشران و مؤسسات انتشاراتی شناخته شده از یک سو و سالها تلاش بنیادین برای تدوین تاریخ شفاهی نشر ایران از سوی دیگر و بررسیها و مستندسازیهایی که در تمام این سالها این استاد ارجمند انجام داده بودند منتج به تولد کتابی با نام «تاریخ و تحول نشر» گردید.
کتاب حاضر بدون شک یکی از مهمترین منابع تاریخ چاپ کتاب در ایران به شمار میرود. نگاه مسئله محور به کتاب و چاپ و تأثیرات جنبههای اقتصاد، اجتماعی، آموزشی، سیاسی و فرهنگی بر کتاب و متقابلا کتاب بر هرکدام از این جنبهها، افق جدیدی از تاریخنگاری را که پیش از این تنها در میان متون غربی میدیدیم به روی چشم علاقهمندان به این حوزه گشود.
استاد آذرنگ در کتاب تاریخ و تحول نشر ضمن نگاهی جامع به تاریخ چاپ و نشر از دوره قاجار تا آستانه انقلاب سعی نموده با طبقهبندی تاریخی دورهها به فراز و نشیبهای نشر کتاب در این دورهها بپردازد. ضمن آنکه در این میان جنبههای تاریخی، صنعت چاپ، کتابفروشی، ویرایش، نهادهای صنفی و تحولات اجتماعی و دولتی مانند هفته کتاب، شورای کتاب، کانون پرورش فکری کودکان، مسئله سانسور و … را نیز مورد نظر و بررسی قرار داده است.
درک فضای چاپ و نشر پیش از انقلاب و همکاری با برخی مؤسسات و ناشران در آن دوره و البته دستیابی به منابع دست اولی پژوهش و مصاحبههای تاریخ شفاهی نشر ایران همه و همه دست به دست هم داده که تا در بخش دوم تا پنجم کتاب شاهد اطلاعات دست اول، کلیدی و مهمی باشیم که در کمتر کتاب و یا مقالهای پیش از این دیده و یا خوانده باشیم.
کتاب «تاریخ و تحول نشر» به شایستگی در سی و پنجمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۶ به عنوان کتاب برگزیده در بخش کلیات معرفی شد.
در حوزه تاریخ نشر و کتاب ایران ما در ابتدای راه هستیم اما «تاریخ و تحول نشر» منبعی مهم و ارزشمند برای همه کسانی است که به این حوزه علاقهمند هستند. چه کسانی به دنبال کارهای بنیادین در حوزه تاریخ کتاب و نشر هستند و چه کسانی که علاقمند به آگاهی در این موضوع میباشند.