اطلاعات ما از ناشران و کتابفروشیهای ارمنی، زرتشی، مسیحی و … ایران بسیار کم است. به نظرم این مقوله موضوع یک کتاب مستقل است.
این پژوهش را می‌توان از دوره صفویه که ارامنه در اصفهان چاپخانه جلفا را تأسیس و راه‌اندازی کردند آغاز نمود و بعد از آن دوره قاجار که ارامنه در ارومیه و حتی طهران به فعالیتهای خود ادامه دادند و یا زرتشتیان که در طهران و یزد و یا در هندوستان کتاب چاپ کرده و به شکل‌های مختلف به فروش می‌رساندند ادامه داد و به دوره پهلوی که شورای کلیسایی فعال و حتی انجمن کتاب مقدس تأسیس گردید و یا کیخسرو چاپخانه‌ای برای زرتشی‌ها راه‌اندازی نمود وصل کرد و حتی بعد از انقلاب هم بدان اضافه کرد.
اینرا بگذارید در کنار فعالیتهای فرق نوظهوری چون شیخیه و بابیه و یا حتی فرق صوفیه و فعالیتهایی که اینها نیز طی قرن‌ها انجام داده‌اند.
در تمام این قرون مجموعه‌ای از اتفاق‌ها و فراز و نشیب‌ها بوده که باید به آنها پرداخته شود.
شاید مهمترین مشکل این پژوهش، همان مشکلی است که در تمام طول تاریخ با آن مواجه بوده‌اند و آن سانسور است.
بزرگترین مانع فعالیتهای ادیان غیر اسلامی و حتی غیر شیعه و فرق نوظهور در تمام این قرون که به شکلی مانع از فعالیتها ترویجی و حتی غیرترویجی آنها بوده است.
در میان اسنادی که به تازگی خریداری کردم، یک سربرگ نصف و نیمه بود که تصویرش را می‌بینید.
نوشت افزار و کتابفروشی «ماسیس»
آنچه از همین سربرگ مستفاد می‌شود، اینست که این کتابفروشی در چهار راه قوام السلطنه روبروی دبیرستان فیروز بهرام بوده است. کتابفروشی که نامش و چاپ این نام به انگلیسی و زبان ارمنی حکایت از این دارد که احتمالا هم مؤسسش ارمنی است و هم کتابهایی که در آن ارائه میشده حداقل بخشی از آن مربوط به ارامنه بوده است.
سه رقم اول تاریخ یعنی (۱۳۴) شاهدی بر این است که احتمالا این کتابفروشی در دهه ۴۰ تأسیس شده است.
با تتبع فراوان تنها چیزی که عایدم شد این بود که این کتابفروشی متعلق به آقای اُنیک خواننده، آهنگساز و نوازنده ماندولین ارمنی‌تبار بوده که از قرار معلوم با برادرش در این کتابفروشی شریک بوده است.
درباره کتابفروشی ماسیس در مقالات و منابع اندکی که وجود دارد هیچ مطلبی نیامده است. و به نظر می‌رسد همین سربرگ تنها سرنخ مستند از این کتابفروشی است.
حالا که بحث کتابفروشیهای ارامنه در خیابان قوام السلطنه مطرح شد بد نیست که بگویم، نخستین کتابفروشی مستقل ارامنه در تهران متعلق به ساکو هوسپیان و با نام کتابفروشی ساکو بود. این کتابفروشی در همین خیابان قوام‌السلطنه، ابتدا در جنب مدرسه ارامنه بود.
مغازه کوچکی که فقط کتب ارمنی می‌فروخت. ساکو مردی بلند قد بود که از یک پای خود از دوران کودکی رنج می‌برد و نمی‌توانست به راحتی حرکت کند. برادر بزرگ‌تر وی، دکتر بارویر هوسپیان استاد دانشکده داندان‌پزشکی بود که در خیابان نادری مطب داشت. سالها گذشت تا او توانست دو دهانه مغازه بزرگ را در سمت روبه‌برو، بالاتر از مدرسه فیروزبهرام و پرستشگاه زرتشتیان که نوساز بود اجاره کند. از آن زمان به بعد او یگانه وارد کننده و فروشنده کتب روسی و ارمنی و ترجمه‌های روسی به انگلیسی در مورد کتب علمی، از اتحاد جماهیر شوری و ارمنستان گردید تا اینکه در سن ۷۵ سالگی به آمریکا عزیمت کرد و در همانجا درگذشت. (نخجیرگاه تاریخ: ۲۷) مغازه او مدتی به دست سپانوس امیرخان به صورت کتابفروشی باقی ماند تا عاقبت در سال ۱۳۷۸ تعطیل شد.(کتابفروشیهای ارمنیان: ۲۰۶)
استاد محمدعلی کریم‌زاده تبریزی در خاطرات خود از این ساکو بیان می‌کند که او فردی دوست‌داشتنی و بسیار کم حرف و در عین حال آرام و متواضع بود و کتابها را به قیمت مناسب و در حقیقت ارزان‌تر به فروش می‌رساند و بدین جهت بود که مشتریان داخلی و خارجی او هر روز بیشتر می‌شد و مایه رونق و پیشرفت کتابفروشی بود.
ساکو که یگانه وارد کننده کتب روسی و ارمنی و گرجی و ترجمه‌های روسی به انگلیسی از کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوری بود، علاوه بر آن توانسته بود نسخه‌های ارزنده و اغلب انحصاری کتب و مدارک ایرانی به زبان فارسی را که توسط موزه‌ها و کتابخانه‌های معتبر روسیه، با بصیرت کافی و دقت لازم چاپ و انتشار یافته بود وارد ایران نماید و در اختیار مشتاقان قرار دهد (کتابفروشی آذربایجان و کتابفروشی ساکو:۵۳۴)
از دیگر کتابفروشیهای ارامنه در این خیابان می‌توان از کتابفروشی اروس (Eros) جنب کوچه مدبر که نورایر استپانیان تأسیس نمود، یاد کرد.
استپانیان سردبیر ماهنامه دانش‌آموزی دومان که به سال ۱۹۳۵م. در تبریز چاپ و منتشر شده و همچنین جنگ ادبی با نام اِروس بود که به سال ۱۹۵۰م. تنها یک شماره از آن چاپ شده است.
پی‌نوشت:
در یادگار ماندگار مرحوم ایرج افشار برای پسر مرحومش بابک، یعنی کتاب «کتابفروشی» این مقالات درباره کتابفروشیهای ادیان مختلف آمده است که محل توجه است:
نخجریگاه تاریخ. آوانس آوانسیان. جلد ۱، ص. ۲۵
کتابفروشی میان زردتشتاین. دکتر کتایون مزداپور. جلد ۲، ص ۹۱
کتابفروشیهای ارمنیان. آندرانیک هویان. جلد ۲، ص ۲۰۳
کتابفروشی آذربایجان و کتابفروشی ساکو. محمدعلی کریم‌زاده تبریزی. جلد ۲، ص. ۵۳۳