دیوان حافظ اولینبار بهسال ۱۷۹۱م توسط ای. اپجان و با تصحیح میرزا ابوطالب لندنی در شهر کلکته چاپ و منتشر می گردد. میرزا ابوطالب اشاره میکند که در این چاپ از ۱۲ نسخۀ خطی برای تصحیح دیوان حافظ بهره برده است و این چاپ از حافظ درتیراژ هزار و دویست نسخه منتشر میگردد.
مجموع نسخههای خطی حافظ که در فهرستگان نسخههای خطی ایران تا زمان انتشار این چاپ حافظ شناسایی و معرفی شده، حدود ۲۰۰ نسخه است و حالا شما درنظر بگیرید که در خوشبینانهترین حالت پنج برابر این عدد یعنی حدود ۱۰۰۰ نسخه از دیوان حافظ کتابت شده باشد که یا شناسایی نشده و یا براثر آفات مختلف در گذر زمان از بین رفته است.
یعنی اولین چاپ از دیوان حافظ در سال ۱۷۹۱م/۱۲۰۶ق برابری میکند با مجموع نسخههای خطی که میتوانسته از دیوان حافظ وجود داشته باشد.
اینجاست که بررسی تأثیر و نفوذ شعر حافظ در جامعه را میبایست در دورۀ پساچاپ مورد توجه قرار داد. یعنی بعد از ظهور صنعت چاپ در جهان زبان فارسی ما با گستردگی بیشتری از مواجهه با شعر حافظ و البته دیگر شعرا روبرو هستیم.
اما اینکه دیوان حافظ در ایران اولینبار چهسالی منتشر شده است از مجهولات تاریخی است که تا بهامروز کمتر کسی دربارۀ آن بهروشنی سخن گفته است. چند وقت پیش در صفحات آغازین یکی از چاپهای دیوان حافظ که در کتابخانۀ مجلس موجود است و زمانی متعلق به میرزا محمدحسین شعاع الملک شیرازی (د: ۱۳۲۴) بوده به یادداشتی برخوردم که به قرینۀ یادداشتهای تملکی که بر این نسخه از چاپ دیوان حافظ کتابت شده است ادعا کرده که این چاپ اولین چاپ از دیوان حافظ است. آنهم در حالی که در نسخۀ چاپ شده هیچ اشارهای به تاریخ چاپ نشده است. متن این یادداشت بهاین قرار است:
«بسمالله تعالی
نخستین دیوانیکه از خواجه شمسالدین محمد حافظ شیرازی علیه الرحمه چاپ و مطبوع گشته این کتاب کمیاب است کاتبش تاریخ کتب طبعش را فراموش نموده ننوشته نسخۀ دیگر از چاپ همین کتاب را نگارنده حاضر دارد در ظهر آن کتابت در ذیل هوالله تعالی با مرکب معمولی نوشته حوت سنه ۱۲۴۸ شک نیست که تاریخ مزبور تاریخ طبع این کتاب است. یادداشتهای ورق آخر همین کتاب که مالکین آن در سنوات ذیل رقم نمودهاند بر صحت تاریخ فوق مدرکی مثبت است. صورت تواریخ یادداشتها سنه ۱۲۵۳ ایضا سنه ۱۲۵۳ سنه ۱۲۵۴ سنه ۱۲۶۹ حرره محمدحسین متخلص بشعاع الملقب شعاع الملک شیرازی تحریرا فی یوم شنبه غره شهر محرم الحرام سنه ۱۳۵۱ هجری قمری نبوی صلیالله وآله [مهر مربع با سجع محمدحسین]»
شعاعالملک شیرازی در این یادداشت بیان نمیکند که مرادش از نخستین چاپ دیوان حافظ، نخستین در کدام جغرافیاست. اما مشخص است که وی هیچ خبری از چاپ ابوطالب لندنی نداشته و البته از دیگر چاپهای دیوان حافظ در شبهقاره یعنی چاپ ۱۲۲۸ق و چاپ ۷-۱۲۳۶ق و چاپ ۱۲۴۱ق و یا چاپ ۱۲۴۳ق و یا چاپ ۱۲۴۴ق همگی در بمبئی و یا چاپ ۱۲۴۷ق در کلکته نداشته است.
نکتۀ قابل توجه در خصوص این دیوان حافظ یادداشتی است که در انتهای کتاب چاپ شده و در آن میرزا حمزۀ مازندرانی خود را بهعنوان کاتب این نسخه معرفی میکند.
خب با توجه به دیگر آثاری که از میرزا حمزۀ مازندرانی سراغ داریم او سالهای سال است که در شبه قاره ساکن بوده و آثاری از وی در شهر بمبئی بهشیوۀ چاپ سنگی منتشر شده است. بنابراین این چاپ هم متعلق به شبهقاره است و حتی بهصرف صحیح بودن تاریخ ۱۲۴۸ق اولین چاپ از این دیوان حتی در شبهقاره هم نیست.
دربارۀ اولین چاپ دیوان حافظ در ایران با تردیدهایی مواجه هستیم. برخی چون محمدعلی تربیت اولین چاپ دیوان حافظ که با تکنیک چاپ سنگی منتشر شده است را چاپی بهتاریخ ۱۸ محرم سال ۱۲۵۴ق میدانند. اما این در حالی است که بنابر سندی محکم اولین کتاب چاپ سنگی منتشره در تهران قرآنی است که در رمضان سال ۱۲۵۴ق منتشر شده است!
پاسخ به این سؤال که اولین چاپ دیوان حافظ در ایران در چهسالی و در کدام شهر منتشر شده است را بزودی در یکی از شمارههای آتی چاپنوشت بهتفصیل منتشر خواهم نمود.
