از زمان آغاز صنعت چاپ در دورۀ قاجار و درست زمانی که حرفۀ کتابفروشی بهعنوان شغل مورد توجه قرار میگیرد، شیوههای مختلفی برای بازاریابی و فروش بیشتر توسط کتابفروشان آزموده میشود که بخش زیادی از آن تجربیات منتقل شده از دیگر کشورها و بخشی نیز تجربیاتی است که کتابفروشان براثر آزمون و خطا بدان دست یافتهاند.
از جملۀ قدیمیترین این شیوهها درج آگهی در معدود روزنامههای آن روزگار بود. برای اولین بار در شمارۀ ششم روزنامۀ وقایع اتفاقیه مورخ جمادیالاول سال ۱۲۶۷ق /اسفند ۱۲۲۹ش آگهی توسط حاجی عبدالمحمد لواسانی از چاپخانهداران و کتابفروشان معروف دارالخلافۀ ناصری در آن روزگار در معرفی ۴ عنوان کتاب و درج قیمت آنها برای فروش منتشر میگردد.
بعد از این و تا بهامروز درج آگهی فروش کتاب در روزنامهها و مجلات توسط ناشران، چاپخانهداران و کتابفروشان بهرسمی مألوف برای بازاریابی و فروش کتاب تبدیل میشود. چاپخانهدران و کتابفروشان خیلی زود یادمیگیرند که انتشار آگهیهایی در معرفی کتابها در صفحات اولیه و انتهایی کتابهای منتشرهشان و حتی فراتر از آن لیستی از منشوراتشان کاری تأثیرگذار برای بازاریابی و فروش بهشمار میرود و این کار تبدیل به امری رایج در آن روزگار میگردد. اما در اقدامی قابل توجه یکی از تاجران معروف کتاب در روزگار ناصری اقدام به چاپ و انتشار فهرستی مبسوط از کتابهای موجود در بازار آن روزگار بهضمیمۀ کتاب گنجینۀ نشاط نوشتۀ عبدالوهاب معتمدالدوله نشاط (۱۱۷۵-۱۲۴۴ق) میکند.
چند دهه بعد که کتابفروشیها شکل امروزیتر پیدا میکنند برای اولین در تبریز و در کتابفروشی تربیت است که فهرستی از موجودی کتابهای این کتابفروشی بهصورت مستقل و با عنوان «فهرست کتابخانه تربیت» در سال ۱۳۱۶ق منتشر میگردد. در این روزگار چندین کتابفروشی دیگر منجمله کتابفروشی علمیۀ مظفریۀ تهران هم اقدام به انتشار چنین فهرستهایی میکنند.
این شیوه هرچند ربطی بهمجلهنگاری کتاب ندارد، اما زمینۀ توجه کتابفروشان و ناشران را برای انتشار مجلاتی مستقل در حوزۀ کتاب فراهم میکند. گویی که آنها بهاین مهم پیمیبرند که انتشار فهرست کتابهای قابل عرضه و فروش در کتابفروشیها و یا فهرست منشوراتشان میتواند بهشکلهای دیگری نیز همچون مجلات صورت گیرد. و از انتشار سالانۀ یک فهرست بهانتشار مسلسلوار و یا پیایندی تبدیل گردد.
در دورۀ پهلوی اولینبار مرحوم محمد رمضانی است که با انتشار مجلهای با عنوان «کتاب» رسماً مجلهنگاری کتاب را آغاز میکند. اما هدف اصلی او ارائۀ فهرستی از کتابهای منتشره توسط ناشران ایران بود. این مجله هرچند بهصورت غیرمستقیم در موضوع بازارایی مؤثر بود اما دسترسی بهکتاب برای خوانندگان آنچنان که باید فراهم نمیکرد.
انتشار مجلۀ «راهنمای کتاب» توسط شرکت نسبی علیاکبر علمی و شرکاء را میتوان اولین مجلۀ بازاریابی کتاب در معرفی آثار یک ناشر و فروش آن توسط کتابفروشی آن دانست. شرکت نسبی علیاکبر علمی و شرکاء شامل چاپخانه، نشر، توزیع و کتابفروشی بود که از باسابقهترین کتابفروشیهای آن دوران بهشمار میرفت که محل آن در خیابان ناصرخسرو بود. از دیگر ناشر کتابفروشان آن دوران که اقدام بهچاپ مجلهای میکند میتوان به کتابخانۀ دانش اشاره کرد که توسط مرحوم نورالله ایرانپرست در خیابان سعدی تأسیس و اداره میشد و مجلهای بهنام «دانش» را برای همین موضوع منتشر میکند.
در دورۀ پهلوی مجلهنگاری کتاب امری شایع میگردد و ناشران و کتابفروشان متعددی اقدام بهچاپ و انتشار نشریاتی با هدف تبلیغ و بازاریابی کتابهای خود مینمایند. از جملۀ این ناشران و کتابفروشان میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
انتقاد کتاب/ کانون انتشارات نیل/ ۱۳۳۴
کتاب شما/انتشارات امیرکبیر/۱۳۳۵
بررسی کتاب/انتشارات مرورارید/۱۳۴۴
دفترهای روزن و گزارش کتاب/انتشارات روزن/۱۳۴۶
کتاب روز/انتشارات روز/۱۳۴۷
کتاب زمان/انتشارات زمان/نیمۀ دوم دهۀ چهل
اقبال/مؤسسۀ انتشارات اقبال/ دهۀ چهل
کتاب امروز/مؤسسۀ انتشارات فرانکلین/۱۳۵۰
کتاب توس/انتشارات توس/۱۳۵۲
کتاب پیام/انتشارات پیام/۱۳۵۲
الفبا/انتشارات امیرکبیر/۱۳۵۳
کتاب نقد/انتشارات علم/۱۳۵۷
در این میان البته صنوف نیز اقداماتی انجام میدهند که از آن جمله میتوان به نشریۀ «کتابهای ماه» که توسط انجمن ناشران کتاب» از سال ۱۳۳۴ راهاندازی شد و یا مجلۀ «آشنایی با کتاب» که توسط اتحادیۀ ناشران و کتابفروشان از سال ۱۳۵۱ انتشارش آغاز شد اشاره نمود، که همگی از جمله اتفاقات مجلهمحوری هستند که توسط کتابفروشان و یا ناشرکتابفروشان دورۀ پهلوی با هدف معرفی کتابها و محصولاتشان برای معرفی بیشتر بهخوانندگان و فروش بیشتر منتشر شده است.
بعد از انقلاب بهنظر میرسد که در اولین گام این مؤسسۀ سحاب است که با انتشار مجلهای با عنوان «کتابهای تازۀ ماه» اقدام به معرفی کتاب بهخوانندگان خود میکند. اما یکی از ماندگارترین و مؤثرترین فعالیتها در این حوزه متعلق به کتابفروشی زمینه است. « از میان کتابهای تازه در کتابفروشی زمینه» را هرچند نمیتوان مجله دانست، اما انتشار منظم این فهرست که از اول شهریور ۱۳۶۲ آغاز و به مدت هفتده سال و هفت ماه تداوم مییابد یکی از کارآمدترین و تأثیرگذارترین فعالیتهای بازاریابی این کتابفروشی بهشمار میرود.
بعد از انقلاب ۵۷ نشریات فروانی در حوزۀ کتاب چاپ و انتشار مییابد اما از قرار معلوم کتابفروشان و ناشران بخش خصوصی به استفادۀ از ابزار مجله و نشریه برای معرفی محصولات خود آنچنان روی خوش نشان نمیدهند. از اواخر دهۀ ۷۰ ناشرانی چون حیان «کتاب حیان» و یا انتشارات کاروان «اخبار انتشارات کاروان» و نشر آتش «خبرنامۀ نشر آتش» و … را منتشر مینمودند اما از قرار معلوم و تاجایی که بنده بررسی نمودهام تقریباً هیچ کتابفروشی فعالیت منسجم و منظمی برای انتشار مجلهای در معرفی کتاب نداشته است.
از اواخر دهۀ هشتاد و اوایل دهۀ نود معرفی مجلهنگارانۀ کتاب بهخوانندگان و خریداران کتاب توسط کتابفروشیها آغاز میگردد.
کتابفروشی محام اهواز یکی از اولین کتابفروشیهایی است که دست به انتشار مجموعۀ منظمی با نام «کتابنامۀ محام» برای اطلاعرسانی به خوانندگان کتاب میزند. این نشریه در قطع نیمرحلی و مشتمل بر معرفی کتاب و مصاحبههایی از اهالی قلم بهصورت چاپی و دیجیتال و رایگان در این کتابفروشی عرضه میگردد. تا آنجایی که بنده اطلاع حاصل کردهام ۶۸ شماره از این مجله طی سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۹ منتشر گردیده است.
از نیمۀ سال ۱۳۹۵ مؤسسۀ شهر کتاب تصمیم بهانتشار یک مجلۀ اختصاصی در حوزۀ کتاب با نام «شهر کتاب» میگیرد. این نشریه در قطع نیمرحلی و بهصورت رنگی مشتمل بر معرفی تازههای کتاب و مصاحبههایی با اهالی قلم و معرفی نویسندگان و مترجمان است. این ماهنامه که بهصورت پولی عرضه میگردیده از قرار معلوم عمرش آنچنان بهدرازا نکشیده و بعد از یکسال و در شمارۀ چهاردهم متوقف میگردد.
انتشارات و کتابفروشی چشمه نیز از آذر سال ۱۳۹۵ اقدام بهانتشار ماهنامهای با عنوان «چشمهخوان» در قطع رقعی و بهصورت رایگان میکند. چشمه در این مجله به معرفی تفصیلی کتابهای نشر خود، همراه با مصاحبههایی با نویسندگان و مترجمانش مینماید. این مجموعه بهصورت رایگان در اختیار خریداران کتاب در مجموعۀ کتابفروشیهای زنجیرهای چشمه توزیع میگردد. این مجله از قرار معلوم در اسفند ۱۴۰۰ و با انتشار شمارۀ ۳۶ متوقف میگردد. غالب شمارههای این مجله بهصورت آنلاین و رایگان در اپلیکیشن فیدیبو و طاقچه قابل دسترس هستند.
کتابفروشی بوکلند از ابتدای اردیبهشت سال ۱۴۰۲ با انتشار مجموعهای با عنوان «راهنمای خواندن» که بهصورت فصلنامه و در قطع رحلی منتشر میشود، نهضت مجلهنگاری کتاب توسط ناشران و کتابفروشان را دنبال میکند. از آنجا که بوکلند یا همان کتاب بوم تنها یک کتابفروشی زنجیرهای است در این نشریه ما شاهد معرفیهائی کوتاه از کتابهای ناشران مختلف در موضوعات «داستان جهان، داستان ایران، اندیشه، زندگینامه و سفرنامه، تاریخ، روانکاوی، کسب و کار، هنر، کتابهایی برای هدیه دادن، سبک زندگی، خانواده» هستیم همچنین در این مجله معرفی کتابهای دیگری ذیل عناوینی چون «پرفروشهای فروشگاهای بوکلند، جستار، بهپیشنهاد همکاران بوکلند، بهپیشنهاد نویسنده، کتابهایی که پیش از مرگ باید خواند، نمایشنامه و معرفی مترجم » نیز دیده میشود. در معرفی این نشریه میخوانیم که:
راهنمای خواندن بستریست برای معرفی و شرح کتابهای تازه در فصلی که گذشت. این کتابها پیشنهادهای بوکلند از میان بیشمار عنوان کتاب و تازههای نشر هستند و کوشش شده است تا در انتخاب آنها بهطیفی گسترده از خوانندگان و سلایق توجه شود. تمامی توضیحات، توسط کارشناسان کتاب نوشته شده است تا مخاطب در کمترین زمان ممکن بتواند برداشت نسبتاً دقیقی از محتوای کتاب داشته باشد. »
از این نشریه تا کنون ۴ شماره منتشر شده است که آخرین شمارۀ آن مربوط به بهار و تابستان ۱۴۰۳ است. تمامی این چهار شماره به صورت دیجیتال بر روی وبسایت کتابفروشی بوکلند قابل دسترس هستند.
بدون شک انتشار مجلات و یا بهتر بگویم شبهمجلات اینچنینی احترام به خواندن و مخاطب است. فرصتی است برای مطالعه و شناسایی دقیق آنچه توسط این ناشران و کتابفروشیها عرضه میگردد و ابزاری تبلیغی مناسبی برای معرفی هرچه بهتر برند کتابفروشی و نشر بهشمار میرود.
مهمتر آنکه همۀ ما میدانیم که طیفی هرچند اندک از مخاطبان نشر و کتابفروشی در این روزگار زنان و مردانی پابهسن گذاشته هستند که هنوز نتوانستهاند با ابزار جدید اطلاعرسانی در عصر ما یعنی گوشیهای هوشمند، تبلتها و کامپیوترها ارتباط برقرار نمایند و یا مخاطبینی هستند که در مجالی آرام، با تمرکز و از سر صبر میخواهند بهمرور کتابهای عرضه شده توسط این کتابفروشیها بپردازند. لذا انتشار چنین مجلاتی میتوان به این دست از مخاطبان کمک قابل توجهی در شناسایی و خرید کتاب نماید.
در دنیای پرسرعت مجازی که وفور تولید و انتشار اطلاعات در معرفی کتاب بسیار زیاد شده است، انتشار فهرستهایی ازین دست که حتما با استفاده از دانش کتابشناسان و کتابفروشان متخصص انجام میگیرد، کمک قابل توجهی در شناسایی و خرید کتاب بهخریداران خواهد نمود.
متاسفانه بنده بهعنوان یک شهرستانی علاقهمند به کتاب و تاریخنگاری کتاب که بهصورت نامنظم به تهران آمده و بسیار کم بهکتابفروشیهایی چون چشمه و بوکلند و … سرک میکشم شانس بسیار کمی برای دسترسی بهاین مجلات دارم و از آنجایی که این نشریات آبونمان نداشته و امکان خرید آنها نیز فراهم نیست تنها یک شماره از این دونشریهای که ذکر کردم را در دست دارم. اما با همۀ این تفاصیل پیشنهادتی بهشرح ذیل برای عزیزان در نشر و کتابفروشی چشمه و بوکلند دارم که امیدوارم مورد التفات قرار دهند:
۱- شناسنامه مجله
متاسفانه این مجلات فاقد شناسنامهاند یعنی مشخص نیست که چهفرد یا افرادی در تهیه و انتشار این مجلات اعم از سردبیر، دبیرتحریریه، کارشناس، صفحهآرا، حروفچین و … نقش داشتهاند.
۲- نظم در انتشار
برداشت من این است انتشار این مجلات بهصورت منظم انجام نمیگیرد که اگر اینطور است امیدوارم بهسامان گشته و بهصورت منظم منتشر گردد چرا که خوانندگان و خریدران کتاب همیشه تشنۀ استفادۀ از این مجلات هستند و با وجود انبوه تولید کتاب اصلا دوست ندارند که از بازار تازههای نشر عقب بمانند.
۳- گرفتن شمارۀ ISSN یا شاپا (شمارۀاستاندارد بینالمللی پیایندها)
گرفتن شمارۀ شاپا کمک قابل توجهی برای حفظ سابقۀ علمی و انتشاراتی یک پیایند است و بهماندگاری این قبیل مجلات و نشریات در حافظۀ تاریخی فرهنگ ایرانزمین کمک قابل توجهی میکند و چهخوب است که کتابفروشان و ناشران نسبت بهگرفتن این شماره که رایگان نیز هست از طریق کتابخانۀ ملی اقدام نمایند.
۴- امکان آبونمان و ارسال پستی
درست است که بسیاری از این نشریات بهصورت رایگان در کتابفروشیها عرضه میشود اما اگر امکان آبونمان آنها از طریق دریافت هزینۀ پستی برای مشتریان کتابفروشیها و یا علاقهمندان بهکتاب و کتابخوانی فراهم گردد قطعا کمک بیشتری به علاقهمندان بهکتاب و مشتریان کتابفروشیها خواهد کرد. این اتفاق البته که میتواند از طریق همکاری با نشریات کتابمحوری چون جهان کتاب نیز بیفتد.
۵- آرشیو فیزیکی در کتابخانهها و مراکز آرشیوی ماندگار
ارسال هرشماره از این مجلات بهمراکز کتابخانهای مهمی چون کتابخانۀ ملی، کتابخانۀ مجلس، کتابخانۀ آستان قدس و … بدون شک کمکی جدی برای ماندگار کردن این تلاش ارزشمند در حافظۀ تاریخی فرهنگ ایران است. و از این طریق سوابق این فعالیت ارزشمند برای آیندگان حفظ خواهد شد و در دسترس پژوهشگران نیز قرار خواهد گرفت.
۶- آرشیو دیجیتال
متأسفانه نسخۀ دیجیتال این مجلات بر روی وب سایت کتابفروشیهای ذکر شده یا اصلا آرشیو نشده است و یا بهصورت نامنظم آرشیو گردیده است. و بهنظرم مفید خواهد بود که هر کتابفروش بهفعالیتهای اینچنینی خود اهمیت داده و نسبت به آرشیو آن بر روی وب سایت خود اقدام کند.