دیشب در صفحه اینستاگرام موزه آقاخان ضمن معرفی کتاب شاهنامه فیلمی از یک شاهنامه خطی موجود در این موزه پخش شد که به محض باز شدن جلدش صفحه شناسنامه آن توجه مرا جلب کرد!
برگه شناسنامه و برچسب اموال متعلق به کتابخانه سلطنتی یا همان کتابخانه دولت علیه ایران در ابتدای این نسخه به‌وضوح مشخص است.
در معرفی این شاهنامه اینچنین آمده است:
Until late in the 19th century the manuscript was in the collection of the Iranian government and it bears the seals of the Iranian government, the foreign minister and the director of the government library. It left the library when it was presented to Assim Bey, the Turkish Ambassador during the reign of the Ottoman Sultan ‘Abd al-Hamid II (1876-1909).
http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-AGAKHAN-AKM269/4
«این نسخه خطی که مهر کتابخانه دولتی ایران را دارد تا اواخر قرن نوزدهم میلادی در مجموعه کتابخانه دولتی ایران بود، تا وقتی که توسط وزیر امور خارجه و مدیر کتابخانه دولتی به عاصم بیگ سفیر امپراطوری عثمانی اهدا گردید.»
این شاهنامه در حال حاضر در کتابخانه موزه آقاخان به شماره (AKM269) موجود است. که از قرار معلوم توسط صدرالدین آقاخان برای این مجموعه تهیه شده است.
بر روی برگه شناسنامه این کتاب که آرم کتابخانه دولت علیه ایران بر بالای آن مشخص است اطلاعاتی از این کتاب و مشخصا شماره این نسخه (۴۷۲) در کتابخانه ثبت گردیده است.
در فهرست کتابخانه سلطنتی که توسط اسماعیل شیخ‌المشایخ امیر معزی در میانه سالهای ۱۳۲۸-۱۳۳۸ق به نگارش درآمده است دقیقا شاهنامه خطی با همین شماره و ویژگی‌ها ثبت شده است:
«شاهنامه خط نستعلیق خوب رقم نعیم‌الدین کاتب شیرازی در سنه ۸۹۸ کاغذ سمرقندی مجدول سرلوحدار دو ورق اول کتاب متن و حاشیه مرصع لاجوردی دندان موشی خیلی اعلی و چهل و سه مجلس صورت چینی دارد قطع نیمورقی بزرگ جلد مقوای روغنی بیرون زمینه مشکی مذهب برگ موئی حاشیه اسلیمی اندرون زمینه قرمز مذهب برگ موئی حاشیه زمینه قرمز
نمره ۴۷۲»
[فهرست کتابخانه سلطنتی ایران تألیف شده در ۱۳۲۸-۱۳۲۸ق. (نسخه‌برگردان دستنویس شماره ۲۱۵۶۴ کتابخانه مجلس شورای اسلامی)، با مقدمه سیدمحمدحسین حکیم، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد شورای اسلامی، ۱۳۹۱، ص. ۱۳۰]
شیخ المشایخ دقیقا رقم این نسخه را نعیم‌الدین کاتب شیرازی و سال کتابت آنرا ۸۹۸ هجری قمری ثبت نموده است و دیگر مشخصات فیزیکی نسخه از قبیل تزئینات، جلد و حتی تعداد مجالس نیز با نسخه موزه آقاخان تطابق دارد. جای هیچ شکی نیست که این شاهنامه دقیقا همان نسخه موجود در کتابخانه دولت علیه ایران (کاخ گلستان) است.
آیا این شاهنامه نفیس سرقت شده است؟
با توجه به ثبت و ضبط اطلاعات این نسخه شاهنامه در فهرست اسماعیل شیخ المشایخ امیرمعزی شکی نیست که این نسخه حداقل تا سال ۱۳۳۸ق. در کتابخانه سلطنتی موجود بوده است چرا که در فهرست هیچ اشاره‌ای به اهدای این نسخه و یا خروج آن به هرشکلی از مجموعه کتابخانه سلطنتی نشده است.
با توجه به بررسی و جستجوهای ابتدایی در هیچ سندی به اهدای این کتاب به عاصم بیگ اشاره نشده است ضمن آنکه مرسوم این بوده که چنانچه نسخه‌ای به فردی اهدا و تقدیم می‌شد در صفحه ابتدای کتاب این اهدا نگاشته و توشیح می‌شد در حالی که در صفحه ابتدایی کتاب هیچ اثری از چنین موضوعی نیست ضمن آنکه این صفحه رطوبت دیده و نوشته‌های آن بسیار مخدوش نیز هست. همچنین ضمن جستجوهای اولیه که انجام دادم در هیچ سندی صحبت از موضوع اهدای این شاهنامه به عاصم بیگ و یا حتی فرد دیگری وجود ندارد.
مسئله مهمتر آنکه مطابق آنچه در وب سایت آقاخان آمده این نسخه توسط وزیر امور خارجه و مدیر کتابخانه به عاصم بیگ اهدا شده است. اهدای کتاب‌های کتابخانه سلطنتی توسط وزیر امورخارجه و مدیر کتابخانه امری بعید و غیر ممکن است که به هیچ وجه قابل قبول نیست. در آن روزگار و بعد از فاجعه کتاب دزدی‌های لسان الدوله مدیر این کتابخانه اسماعیل شیخ المشایخ امیرمعزی و میرزا موسی مرآت الممالک به‌عنوان رئیس بیوتات سلطنتی و تحویل گیرنده عرض دید‌های کتابخانه بوده‌اند. و خروج هیچ کتابی بدون اجازه شخص شاه و اطلاع و تایید این دو نفر تقریبا غیر ممکن است.
نکته دیگر آنکه نحوه خرید این نسخه توسط صدرالدین آقاخان مشخص نیست و ما نمی‌دانیم اساسا این نسخه چه مسیری را طی نموده تا از این کتابخانه سردرآورده است.
هرچند بعید نیست که واقعا وزیرخارجه وقت چنین خاصه خرجی و خوش رقصی را از اموال کتابخانه سلطنتی کرده باشد اما این احتمال ضعیف نیز نیازمند اسناد و مدارکی است که قاعدتا باید کتابخانه موزه آقاخان نسبت به آن پاسخگو باشد.
با توجه به این این نسخه در ضمن نسخه‌های خطی فهرست شده بدری آتابای نیست به احتمالا قوی این نسخه دربازه زمانی سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰ از این کتابخانه به سرقت رفته است.
نعیم‌الدین بن صدرالدین کاتب شیرازی (کاتب نسخه)
بیانی او را از جمله کاتبان گمنام نیمه دوم قرن نهم و نیمه اول قرن دهم دانسته و چهار نسخه از آثار او را معرفی می‌کند (احوال و آثار خوشنویسان، ۹۴۶) آنگونه که نعیم‌الدین در در ترقیمه دیوان جامی کتابت شده خود بیان داشته پدرش صدرالدین مذهب بوده است. فرزندش روزبهان محمد شیرازی نیز از مذهبان و خوشنویسان شناخته شده خطه شیرازی است. برطبق رقم او، در مصحفى محفوظ در موزه ملى ايران، پدرش حاجى نعيم الدين، كاتب و مذهّب بوده است. احتمالا روزبهان هم از آغاز جوانی تذهیب نسخه‌هایی را برعهده داشت که پدرش آنها را کتابت می‌کرد. (دانشنامه جهان اسلام، ۲۰/۵۲۵)
۸۸۶ (ذی‌قعده) دیوان حافظ (حراجی کریستیز)
۸۸۹ق (ذی‌قعده) – دیوان حافظ (کتابخانه دانشگاه – استانبول)
۸۸۹ق (ذی‌قعده- دیوان کمال خجندی (کتابخانه دانشگاه – استانبول)
۸۹۲ق (ربیع‌الثانی) – دیوان جامی (گنجینه نسخ خطی شرقی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم- سن‌پترزبورگ)
۸۹۴ق (صفر) – نزهه الارواح (کتابخانه دارالکتب- قاهره)
۸۹۵ق (شعبان) دیوان امیرخسرو دهلوی (کتابخانه موزه بریتانیا-لندن)
۸۹۸ق (جمادی‌الاول) – دیوان امیرخسرو دهلوی (مجموعه خصوصی)
۹۰۱ق – دیوان کمال خجندی (کتابخانه کاخ گلستان- تهران)
۹۰۷ق – خمسه نظامی (کتابخانه بادلیان-آکسفورد)
۹۱۵ق – خمسه نظامی (کتابخانه موزه هنر متروپولیتن- نیویورک)