اولین چاپخانه طهران و تکیه‌ای که دیگر نیست

اولین چاپخانه تهران

زین‌العابدین تبریزی که پیش از این چرخ چاپ چاپخانه دارالسلطنه تبریز را به حرکت درآورده بود، به دستور فتحعلی‌شاه و اجازه عباس‌میرزا در سال ۱۲۳۹ق. به تهران می‌آید.  

اولین بار مرحوم حسن تقی‌زاده است که در مقاله‌ای با نام  «چاپخانه و روزنامه در ایران» که به سال ۱۲۹۰ش. در روزنامه کاوه برلین منتشره   می‌کند، اطلاع می‌دهد که میرزا زین‌العابدین بن ملک‌محمد تبریزی بعد از حضور در  طهران در تکیه منوچهرخان منزل می‌کند. 

منوچهرخان گرجی یک حامی درجه یک برای زین‌العابدین بود و بدون شک اگر حمایتهای مالی و معنوی منوچهرخان گرجی نبود، او هیچگاه موفق نمی‌شد که صنعت چاپ را در طهران و دیگر شهرهای ایران بسط و گسترش دهد.  

گرانی تجهیزات چاپ از یک سو و هزینه‌های بالای کاغذ، مرکب، حروف‌ریزی، صحافی و …. از سوی دیگر و در نهایت قیمت بالایی که این کتابها پیدا می‌کرد، فقط با وجود یک حامی بزرگ چون معتمدالدوله گرجی بود که می‌توانست چرخ چاپخانه زین‌العابدین را به گردش درآورد.

ميرزا محمدعلى متخلص به بهار، مؤلف يخچاليه، كتابى به عنوان «مدايح معتمد» به نگارش درآورده که در بخشی از آن درباره منوچهرخان چنین می‌گوید:

«از جمله اوصاف منوچهرخان آنكه در نشر احكام سيد انام و بسط قواعد اسلام چنان ساعى و شايق بوده كه به قدر بيست هزار تومان اخراجات نموده و مقدار هشتصد هزار جلد كتاب در احكام شرعيه و فرعيه چاپ فرموده و به دست خاص و عام انداخته است.»

البته در خصوص رقم هزینه‌ای  که منوچهرخان کرده نمی‌توان اظهار نظری کرد، اما در خصوص تعداد کتابها به نظر مقدار زیادی اغراق شده است. در حال حاضر قریب به یکصد عنوان کتاب چاپ سربی دوره اول سراغ داریم که اگر نیمی از آنها را هم چاپ معتمدی بدانیم و تیراژ هر کدام را هم ۱۰۰۰ نسخه فرض بکنیم- که البته تیراژ بالایی است- کل کتابهایی که به سرمایه معتمدالدوله چاپ شده است چیزی در حدود ۵۰ هزار جلد می‌شود.

نقاشی از معتمدالدوله گرجی

با تمام این تفاصیل نقش معتمدالدوله گرجی در بسط و گسترش فرهنگ دینی شیعی با انتشار کتابهای مختلفی چون قرآن، آثار علامه مجلسی و بزرگان دیگری چون مرحوم شفتی، محمدابراهیم کرباسی و محمدجعفر آباده‌ای و ….  انکار ناپذیر است. 

موقعیت تکیه

تکیه منوچهرخان از جمله بناهایست که در دوره فتحعلیشاه قاجار در جنوب غربی سبزه میدان و جنوب جبّه‌خانه بنا می‌گردد. 

منوچهرخان در این تکیه هر سال در ماه محرم و صفر و دیگر روزهای سال عزاداری ائمه اطهار (ع) مرسوم  بوده مراسم برگزار می‌نموده است. 

موقعیت تکیه منوچهرخان در نقشه آگوست کرشیش منتشره به سال ۱۲۷۵ق.

موقوفات تکیه: 

مطابق وقف‌نامه‌ای که به شماره ۶۷۶ در آرشیو سازمان اوقاف و امور خیریه موجود است [فهرست اسناد موقوفات ایران. امید رضایی. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، ۱۳۸۲ش.، جلد ۴، صفحه ۴۲۱] محل مصرف یک عشر از این موقوفات که ذکر خواهم کرد در تکیه واقف که در داراخلافه طهران است، یعنی همین تکیه می‌باشد. 

مطابق وقفنامه باید این یک عشر به مصرف عزاداری در ماه محرم و صفر، احیاء و رسم‌های مصیبت و عزاداران و خدام و قلیان و چراغ و فرش و اطعمام و شربت و قهوه و … گردد. 

خوب حالا موقوفه چیست؟

شش دانگ قریه خانلق که سابقا معروف به کلبی‌آباد بوده به انضمام سه مزرعه که کلا از توابع خانلق است و تمام شش دانگ قریه کلین و یازده سهم از سیزده سهم کل شش دانگ قریه مقصود آباد به انضمام یازده سهم از جمله چهاره سهم قنات مشهور به آب متکا با قنات کوچک و شش دانگ قریه فیروز آباد به انضمام شش دانگ مزرعه منجم مشهور به کمال‌آباد همگی واقع در بلوک فشاپویه که در بعضی از زبانها به کنارکرد معروف است و بلوک غار از بولکات دارالخلافه تهران و ری. 

خود در نظر داشته باشید که هم اکنون هم روستای خانلق و یا کلین که از توابع فشاپویه هستند و یا فیروزآباد که الان برای خود شهری شده است چه حجم ملک و زمین و مزرعه و … را شامل می‌شود و چه قیمت و ارزشی دارد؟!

با توجه به اسناد دعاوی که موجود است از قرار معلوم بازارچه‌ای که در کنار این تکیه قرار داشته است نیز از موقوفات همین تکیه به شمار می‌رود. 

موقعیت تکیه منوچهرخان بر روی نقشه عبدالغفار نجم الملأ منتشره به سال ۱۳۰۹ق.

دعوا بر سر ماترک و اداره موقوفات معتمدالدوله

اما این ملک و موقوفاتش به جهت موقعیت جغرافیایی مناسب و خوبی که داشته است همواره در خطر دستبرد و مطمع نظر سودجویان بوده است. 

کتابخانه ملی:
‭۲۴۰/۷۰۳۲‬

معتمدالدوله گرجی در زمان حیات، خواهرزاده خود یعنی میرزا داود (مسیحی) گرگین رابه عنوان  وارث تعیین و علمای فراوانی این انتقال‌نامه را ممهور به مهر خود می‌کنند، اما از قرار معلوم به دلایلی بعد از فوت معتمدالدوله و به دستور ناصرالدین شاه قاجار بخش زیادی از این املاک و مستقلاب ضبط می‌شود.

در سال ۱۳۳۱ق. دختر میرزا داودخان یعنی مریم خانم جدیدالاسلام به تظلم‌خواهی برآمده و به دنبال احیاء این میراث عظیم می‌رود و البته تا حدی نیز موفق می‌شود. 

این دعاوی و تظلم‌خواهی نتیجه‌اش چه می‌شود بماند، اما جالب اینکه سالها بعد فردی به نام حمید الممالک نیز در خصوص تولیت این تکیه و بازارچه و موقوفات آن مدعی و طی شکایتی به سال ۱۳۰۹ش. طلب احقاق حق می‌کند. 

به هر روی آنچه برای ما مشخص است اینست که تکیه معتمدالدوله طی سالهای مدید حتی بعد از درگذشت منوچهرخان بساطش به راه بوده و عزاداری و تعزیه و اطعام و … در آن انجام میشده است. 

اما این ملک و موقوفاتش به جهت موقعیت جغرافیایی مناسب و خوبی که داشته است همواره در خطر دستبرد و مطمع نظر سودجویان بوده است. 

بررسی‌ نقشه‌های تاریخی

در دو نقشه معروف طهران دوره قاجار یعنی نقشه کرشیش منتشره به سال ۱۲۷۵ق. و نقشه عبدالغفار منتشره به سال ۱۳۰۹ق. موقعیت دقیق این تکیه مشخص شده است. 

اما در نقشه‌های اولیه دوره پهلوی به نظر می‌رسد نام منوچهرخان بر شهرت تکیه غلبه نموده و طی این سالها عناوینی چون بازارچه منوچهری است که در نقشه‌ها دیده می‌شود. (نقشه سال ۱۳۲۷ش.: تهرانگاری: ۱۶۶)  

در نقشه منتشره به سال ‌ ۱۳۳۳ش. توسط اداره کل آمار و ثبت احوال (تهران‌نگاری: ۲۲۰) تکیه‌ در مکانی متفاوت‌تر از نقشه‌های دوره قاجار و نزدیکی خیابان بوذرجمهری و تقریبا ابتدای ورودی کوچه‌ای که به نام «کوچه تکیه منوچهری» نام نهاده شده دیده می‌شود. که احتمالا اشتباه است.

موقعیت تکیه منوچهرخان بر روی نقشه منتشره به سال ۱۳۳۳ شمسی

به نظر می‌رسد که شهرت این نام برای این کوچه دیگر مسجل است چرا که در نقشه منتشره به سال ۱۳۴۰ش. توسط مؤسسه سحاب از این کوچه به نام کوچه تکیه یاد شده است. 

در نقشه سال ۱۳۴۷ که توسط سازمان جغرافیایی و کارتوگرافی ملی ایران منتشر شده موقعیت دقیقی از تکیه مشخص می‌گردد (تهران‌نگاری: ۳۵۸) 

در یکی از آخرین نقشه‌های تهران که توسط شرکت جغرافیایی و کارتوگرافی ایران به سال ۱۳۵۵ منتشر می‌شود نیز تکیه بر روی نقشه با عنوان«تکیه منوچهرخانی»  مشخص است.  (تهران‌نگاری: ۴۲۲)

موقعیت تکیه منوچهرخان بر روی نقشه منتشره به سال ۱۳۵۵ شمسی

من البته نقشه‌های سالهای اولیه انقلاب را نداشته‌ام اما با نگاهی به همین نقشه‌ها و بالاخص این نقشه آخر مسجل است که حداقل تا اواخر دوره پهلوی تکیه معتمدالدوله وجود خارجی و عینی داشته است. 

چند هفته پیش با همین پیش فرض که دیگر اثری از تکیه نیست به گشت و گذار و پرس و جو در این محل پرداختم و نه تنها هیچ اثری از تکیه نیافتم بدتر آنکه حتی هیچ کس علت نامگذاری این کوچه به منوچهرخانی را نیز نمی‌دانست. 

آنچه در حال حاضر مانده است، تنها نام منوچهرخانی است. 

همین و بس!

به این ترتیب نه دیگر تکیه‌ای وجود دارد و نه اثری از اولین چاپخانه تهران،  که مبدأ توسعه دانش و آگاهی در طهران و ایران بود. 

موقعیت تکیه منوچهرخان بر روی نقشه ماهواره‌ای گوگل ۱۴۰۰ شمسی

دیدگاه‌ها غیرفعال است!