پرتره گمشده محمدشاه قاجار

اگر بپذیرم که شاهزاده جوانی که در محضر فتحعلی‌شاه ایستاده، محمد میرزاست که در آینده به‌کسوت پادشاهی ایران در می‌آید. این تصویر قدیمی‌ترین پرتره‌ای است که از او می‌توان سراغ داشت. تابلویی که به‌سال ۱۹۷۵م. در حراجی کریستیز به‌فروش رفت. 

این تابلوی رنگ و روغن در ابعاد بزرگ ۲۲/۵در ۱۶۲/۵سانتی‌متر احتمالا توسط مهرعلی‌ از نقاشان صاحب‌نام دربار فتحعلی‌شاه در سال ۱۲۳۵ق. به‌تصویر کشیده شده است. در این تابلو فتحعلی‌شاه بر روی فرش جواهرنشانی نشتی و به پشتی تکیه زده و قلیان به‌دست به‌روبرو نگاه می‌کند و در کنار او شاهزاده‌ای جوان در سمت راست او ایستاده است. 

در همین سال یک هنرمند انگلیسی با نام جی. اچ تویگ (J. H. Twigg ) نیز پرتره‌ای کم نظیر از محمدشاه قاجار ترسیم می‌کند و محمدشاه قاجار نیز یک قطعه نشان اول سلطانی به‌او اهدا می‌کند. این نشان در اوایل سال ۱۲۵۲ق. یعنی در ماه ربیع‌الاول به او اهدا شده است.  

«به‌تاریخ شنبه هفدهم ربیع‌الاول سنه ۱۲۵۲ یک قطعه نشان شیر و خورشید مرصع یاقوت به تنهائی برسم حرمت بعالیشان تویگ نقاش انگلیسی بازاء کشیدن شبیه مبارک شاهنشاه روحنا فداه مرحمت شد و به‌اطلاع کارگذاران شوکت علیه فرمان بافتخار مشارالیه شرف صدور یافت نشان مرقوم حسب الحکم مبارک نشان اول سلطانی است».  

در تعریف نشان سلطانی در رساله قانون نشان‌ها که در همان سال ۱۲۵۲ق. در طهران چاپ و انتشار یافته، چنین آمده است: 

« … مرتبه ششم نشان سلطانی است و آن نیز ستاره پنج پریست. درجه اول این نشان در دور شیر و خورشید هشت عدد الماس ریزه نصب شده …»  

رساله قانون نشان‌ها. حاجی میرزا آقاسی. طهران: باسمه‌خانه، ۱۲۵۲ق.

اما تویگ کیست؟ 

علت حضور او در ایران چه بوده است؟

این پرتره با چه تکنیک و در چه ابعادی ترسیم شده است؟ 

در حال حاضر اصل این اثر در کجا قرار دارد؟ 

و …

دهها سؤال دیگر که در این خصوص به‌ذهن می‌رسد. 

در جستجوی منابع مختلف، اولین بار در کتاب « Exhibition of the Royal Academy» منتشره به سال ۱۸۳۷م./۱۲۵۲ق. در لندن است که به نام این پرتره و هنرمند آن برخورد می‌کنیم. در این سال این اثر در نمایشگاه آکادمی سلطنتی لندن در اتاق میانی نمایشگاه و در بخش «طراحی‌ها و منیاتورها» به‌نمایش درآمده است. 

  عنوان تابلو این است: 

«پرتره اعلیحضرت محمد شاه ایران»

نام نقاش آن تویگ در روبری شماره و عنوان اثر در صفحه ۳۵ این کتاب ذکر شده است. 

در خصوص این پرتره و با توجه به جایگاه قرارگیری آن در نمایشگاه آکادمی سلطنتی لند، شکی نداریم که باتکنیک آبرنگ پرداخته شده و مطمئن هستیم که نسخه دیگری از آن پرتره‌ای است که تویگ در ایران و برای شاه کشیده و بابت آن نشان دریافت نموده است. 

دو نکته از این کاتالوگ قابل استفاده است اول اینکه در همین کاتالوگ به نام خانم تویگ نیز برخورد می‌کنی،م که نقاشی از او با عنوان  Portrait of Miss Love «پرتره خانم عشق»  با شماره ۶۷۹ در این نمایشگاه نیز از او عرضه شده است. 

و دوم آنکه در آن سال تویگ ساکن خیابان (Bedford street) و در محله (Covent Garden) شماره ۱۲ زندگی میکرده است.

‌اطلاعات ما از تویگ بسیار اندک است و به‌نظر می‌رسد او بسیار کم‌کار بوده است. چنانچه با مراجعه به «دایره‌المعارف هنرمندانی که آثار آنها از سال ۱۷۶۰ الی ۱۸۸۰ در لندن به‌نمایش درآمده است» مشخص می‌گردد که او تنها یکبار و آنهم فقط در نمایشگاه آکادمی سلطنتی شرکت نموده که آنهم برای ارائه همان پرتره «اعلیحضرت محمد شاه ایران» بوده است.  در حالی که همسر او در فاصله سالهای ۱۸۲۱ الی ۱۸۴۰ چهار بار در نمایشگاه آکادمی سلطنتی حضور داشته است.  

چنانچه اشاره شد ما نمی‌دانیم که اثر اولیه و اصلی که توسط تویگ در ایران نقاشی شده کجاست و افسوس بیشتر آنکه از نقاشی دیگر او که در نمایشگاه سلطنتی لندن عرضه شده است نیز هیچ اطلاعی در دسترس نیست.

سه‌سال بعد از اولین نمایش پرتره تویگ در نمایشگاه آکادمی سلطنتی لندن یعنی در سال ۱۸۴۰م. همین پرتره توسط هنرمند دیگری با نام جی. ای. کومبز (J. E. Coombs) با تکنیک (Mezzotint)  در ابعاد ۱۹/۵ در ۱۴/۵سانتی‌متر حکاکی و در آوریل همین سال در ۱۱۰ نسخه توسط چاپخانه Welch & Gwynne, Printsellers & Publishers to Royal Family چاپ می‌گردد. [Publisher’s Circular Limited Vol III:140]

این احتمال وجود دارد که پرتره آبرنگ تویگ را کومبز خریداری و طرح خود را از روی آن به‌زیبایی هرچه‌ تمام‌تر اجرا نموده باشد. این چاپ آنچنان مقبول و مورد پسند واقع می‌شود که به‌دفعات در کتاب‌ها و مجلات و روزنامه‌های متعدد کلیشه می‌گردد.

پرتره تویگ بعد از حکاکی و انتشارش توسط کومبز به‌صورت تک نسخه سه‌سال بعد در ابتدای کتاب «هشت سال اقامت در ایران» (A Residence of Eight Years in Persia, Among the Nestorian Christians) نگاشته جاستین پرکینز (۱۸۶۹-۱۸۰۵م.) (Justin Perkins) که در سال ۱۸۴۳م. در اندور ماساچوست آمریکا توسط انتشارات Allen, Morrill & Wardwell منتشر شده اشاره نمود. این پرتره  توسط چاپخانه Thayer & Co Lith Boston که متعلق به بنجامین دبلیو تِیر (۱۸۷۵-۱۸۱۴م.)  (Benjamin W. Thayer) در بوستون بود با تکنیک چاپ سنگی چاپ و در ابتدای کتاب منتشر شده است.

با همه این تفاصیل تا به‌امروز نه از پرتره‌ای تویگ در ایران کشیده و و نه نسخه‌ دوم آن هیچ اثری در ایران و یا در دیگر موزه‌ها و کلکسیون‌ها و کتابخانه‌های دنیا نیست.

فهرستی از پرتره‌های محمدشاه قاجار 

۱- «رقم کمترین محمدحسن افشار سنه ۱۲۵۱» رنگ و روغن روی بوم [حراجی هنرهای شرقی]

۱۲۵۳- «رقم کمترین محمدحسن افشار سنه ۱۲۵۲»، رنگ و روغن روی بوم ۱۶۵در ۱۱۶سانتی‌متر [موزه لور] 

۱۲۵۸- « رقم چاکر جان نثار ابوالحسن ثانی غفاری» رنگ روغن روی بوم ۱۰۰در ۸۰ سانتی‌متر  [موزه کاخ گلستان]

۱۲۶۰- «رقم چاکر درگاه ابوالحسن غفاری کاشانی» آبرنگ روی کاغذ ۴۰در ۲۷ سانتی‌متر [مجموعه خصوصی علی‌اکبر سیاسی]

۱۲۶۰- « رقم کمترین احمد» رنگ و روغن روی بوم ۸۱/۲۵ در ۶۳/۵سانتی‌متر [مجموعه خصوصی]

۱۲۶۰؟- «رقم کمترین احمد» همراه با خوشنویسی به‌خط «محمداسماعیل»، رنگ و روغن روی بوم ۲۲۵/۵ در ۱۲۷سانتی‌متر [ساتبیز]

۱۲۶۰- پرتره محمدشاه و ناصرالدین‌شاه جوان، نقاشی لاکی (جلد آینه) ۹در ۵/۷سانتی‌متر [کریستیز]

۱۲۶۱ق- تمثال مینایی محمدشاه، « رقم چاکر درگاه محمدعلی»، ۶/۷در ۸/۷سانتی‌متر [مجموعه هنر اسلامی خلیلی]

۱۲۶۳-« رقم محمدحسن افشار»، آبرنگ روی کاغذ ۲۰/۸ در ۱۴/۹ سانتی‌متر [کتابخانه بریتانیا]

۱۲۶۳-نقاشی لاکی (جلد آینه)، ۱۲ در ۸/۵سانتی‌متر [کریستیز]

۱۲۶۵- «رقم ابوالحسن نقاش‌باشی»، مداد و آبرنگ روی کاغذ ۲۳/۲ در ۱۵ سانتی‌متر [بنهامز]

بی‌تا- پرتره محمدشاه و حاجی میرزا آقاسی، آبرنگ روی کاغذ ۳۸/۱ در ۲۷/۶سانتی‌متر [موزه متروپولیتن]

بی‌تا- پرتره محمدشاه ، حاجی میرزا آقاسی و ناصرالدین شاه جوان، نقاشی لاکی (جلد آینه)، [نگارخانه آرتور سکلر]

بی‌تا- پرتره محمدشاه، آبرنگ روی کاغذ ۳۰در ۲۳/۵ سانتی‌متر [کریستیز]