کتابشناسی (Bibliography) کلید ورود به دانش و اولین گام برای شروع هر پژوهش و شناخت منابع منتشره در آن حوزه است. آنچه در تحقیقات امروزی به عنوان پیشینه پژوهش (Literature review) مطرح است و بسیار از دانشجویان و اساتید با آن درگیر هستند بخشی از علم کتابشناسی است.
یکی از وجوه متمایز پژوهشهای استاد ایرج افشار نسبت به دیگر پژوهش‌ها دقیقا در همین بخش است. استاد افشار نسبت به هر موضوع تحقیقی که در دست داشت نگاه کتابشناسانه‌ای داشت.
افشار از سال ۱۳۲۳ نگارش مقاله را در نشریات و روزنامه‌ها آغاز می‌کند، و دیری نمی‌گذرد که در سال ۱۳۲۸ با اولین نگاه کتابشناسانه او در مجله جهان نو آشنا می‌شویم و بعد از آن و تا پایان عمر ۶۲۲ مقاله و یادداشت با همین رویکرد از او سراغ داریم. (کتابشناسی موضوعی-تاریخ از چاپکردها و نوشته‌های ایرج افشار: ۱/۴۶۴)
اینها فقط تألیفات مستقل کتابشناسانه اوست وگرنه محال است که شما کتابی و یا مقاله‌ای از استاد افشار مطالعه کنید و در ابتدای و یا به مناسبت در جای جای متن این نگاه کتابشناسانه را نبینید.
افشار در باب اهمیت کتابشناسی چنین می‌گوید:
«چون با پراکندگی کتابخانه‌ها و بسیاری و گرانی کتابها و کوتاهی عمرها گردآوردن همه مآخذ و مراجعه بدانها نه میسرست و نه لازم، بهمین ملاحظه فن کتابشناسی در عصر کنونی دامنه‌ای وسیع گرفته است و در رشته‌های مختلف دانش کتابها و رساله‌های متعدد در فهرست کتابها و مقالات انتشار می‌یابد و آنها را کتابخانه‌ها و محققین مورد استفاده قرار می‌دهند »
امری که به نظر من با توسعه فن‌آوری اینترنت و ظهور بانکهای اطلاعاتی با کمال تأسف خود را از آن بی‌نیاز دیدیم و یکی از معضلات پژوهشهای امروزی فقدان کتابشناسی و یا نگارش کتابشناسی‌های ضعیف و بی‌رمق و چه بسا بی‌فایده است.
این در حالی است که بانکهای اطلاعاتی و یا کتابخانه‌های دیجیتال ما اگر تمام استانداردهای لازم را هم رعایت بکنند فقدان جامعیت آنها مانعی جدی در استقصای کامل پژوهشگر در موضوع مورد نظرش خواهد بود.
افشار یکی از مهمترین وظایف کتابخانه‌ها را درست کردن دایره‌ای با نام «کتابشناسی» می‌داند و معتقد بود:
«… درین قرن، دایره کتابشناسی در هر کتابخانه مهم از قسمتهای اساسی و پرارزش است»
امر مغفولی که حتی در کتابخانه ملی هم به نحو درست و حرفه‌ای آن دنبال نمی‌شود. و امروز ما نیازمند یک کتابخانه مستقل با نام کتابخانه کتابشناسی‌ها و فهارس هستیم.
آرزویی که هرچند ناممکن اما سخت و دور از دسترس است.
یکی از ارزشمندترین کتابها و پژوهشهای مرحوم ایرج افشار کتاب «فهرستنامه کتابشناسی‌های ایران» است. این کتاب برای اولین بار به عنوان ضمیمه نشریه ایرانشناسی (نشریه مرکز تحقیق و مطالعه تمدن و فرهنگ ایران و خاورمیانه» شماره ۱، بهمن ۱۳۴۲ در ۲۱۷ صفحه منتشر شد.
این کتاب نه تنها در زمان خود بلکه تا سالها یکی از منابع مهم معرفی کتابشناسی‌های منتشره در موضوعات مختلف علوم بود. بعد از انتشار استاد سعی نمود که این کتاب را کامل و کامل‌تر نماید و حتی زمانی تصمیم گرفت با همکاری استاد سیدفرید قاسمی و محمد فرخ‌زاد آنرا طی ۳ جلد منتشر نماید. اما موانع و مشکلات مانع از این مهم شد.
استاد از دنیا رفتند و سالها بعد که گنجینه پژوهشی ایشان به دایره‌المعارف بزرگ اسلامی منتقل گردیده بود. با پیشنهاد استاد سیدفرید قاسمی قرار بر این شد که طی همکاری خانه کتاب و مؤسسه دایره المعارف بزرگ اسلامی این کار بر مبنای همان فیش‌برداری‌های استاد توسط سرکار خانم ایران‌ناز کاشیان تکمیل و به سرانجام برسد.
یکی از توفیقات من در دوره مدیریت مؤسسه خانه کتاب انتشار همین کتاب بود که به شکلی آراسته و مفید چاپ و انتشار یافت.
پی‌نوشت:
یک: این شانس را داشتم که نسخه تکمیل شده این کتاب، طی همکاری مؤسسه خانه کتاب و دایره المعارف بزرگ اسلامی چاپ گردد. اما نسخه‌ای از چاپ اولیه در کتابخانه خود نداشتم که چند وقت پیش موفق به خرید آن نیز شدم. چقدر حس خوبی است که دو ویرایش کتاب مورد علاقه‌ات را داشته باشی
دو: می‌گویند هفته پژوهش است. آقا و خانم پژوهشگر این کتاب را دریابید!
سه: تفصیل این یادداشت را در وب سایت شخصی‌ام بخوانید.
منابع:
کتابشناسی موضوعی-تاریخی از چاپکرده‌ها و نوشته‌های ایرج افشار منتشر شده در سالهای ۱۳۲۳-۱۳۹۵. تحقیق و تالیف: میلاد عظیمی. تهران: مؤسسه خانه کتاب، ۳ج.، ۳۷۰۴ص.، ۱۳۹۶.
فهرستنامه کتابشناسی‌های ایران. تألیف ایرج افشار؛ به کوشش: ایران‌ناز کاشیان. تهران: مؤسسه خانه کتاب، ۳۸۰ص.، ۱۳۹۵.