اولین مقالۀ جدی و پژوهشی من عنوانش «امام میدانی» بود که در سال ۱۳۸۲ در مجلۀ کیهان فرهنگی چاپ و منتشر شد. داستان اینکه چرا به دانشمندی لغوی و نحوی در قرن پنج و شش علاقهمند شدم و ماهها برای شناخت او صدها کتاب و مجله را زیر و رو کردم خودش یک مقاله است.
با اینکه از سال ۱۳۸۳ بهشکلی جدی بهپژوهش در حوزۀ تاریخ چاپ و نشر کتاب متمرکز شدم اما چند سالی طول کشید تا اولین مقالۀ خود در این حوزه را بنویسم. عجله نداشتم، دغدغه داشتم.
مقالۀ «شمارگان در کتابهای چاپ سنگی» در سال ۱۳۸۹ در کتاب ماه کلیات منتشر شد و بعد ازین تاریخ تا به امروز نزدیک به صد مقاله در این حوزۀ تخصصی در دهها مجله و کتاب نوشتهام.
خوب یادم میآید که در سال ۱۳۹۱ که در نهمین دورۀ جشنوارۀ نقد کتاب با مقالۀ «تکملهای بر فهرست نسخههای خطی عربی کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه» برگزیده شدم استاد محمدعلی مهدویراد سردبیر مجلۀ آینۀ پژوهش هم حضور داشتند. پیش ایشان رفتم و گفتم که دلم میخواهد یک سلسله مقاله با عنوان چاپ نوشت در این مجله داشته باشم که در آن تنها بهموضوع تاریخ چاپ و نشر بپردازم. ایشان استقبال کرد اما من پیگیر نشدم. ناگفته نماند که چندین سال قبل مقالهای در مجلۀ آینۀ پژوهش داشتم اما بعد از آن همکاری جدی با این مجله اتفاق نیفتاد.
شاید پروژه فهرستنگاری کتابخانۀ مسجد اعظم که در اصل همان کتابخانۀ عمومی صاحب الامر مرحوم محمد رمضانی بود مانعی جدی در این موضوع بود. گنجینهای که میبایست هرچه زودتر فهرست و دیجیتالسازی میشد و بسیاری از ناگفتهها و نویافتهها از دل آن بیرون میآمد.
از سال ۱۳۹۳ که بهخانۀ کتاب رفتم مسیر زندگی من تغییر کرد. دیگر کار اجرایی بود و نوشتن و پژوهش نمیگویم تعطیل اما نیمه تعطیل بود. هرچند در آن سالها هم کم و بیش بالاخص در مجلۀ فصلنامۀ نقد کتاب میراث مطالبی را منتشر میکردم اما کار اجرایی در تضادی جدی با کار پژوهشی بود. وضعیت تا سال ۱۳۹۷ همین بود. بازگشت بهتنظیمات کارخانه یکی دو سالی طول کشید.
در سال ۱۳۹۹ موفق شدم مقالهای با نام «نگاهی اجمالی بر چاپهای صحیفۀ سجادیه در دورۀ قاجار و پهلوی» بنویسم و برای دوست عزیزم اسماعیل مهدویراد فرستادم و کمی بعدتر هم در سال ۱۴۰۰ مقالۀ «نگاهی به تلاشهای مینوی در باب احیاء میراث مکتوب» را برای این مجله بهنگارش درآوردم. همین موقع بود که تصمیم بهنگارش یک فروست گرفتم.
چاپ نوشت
جدای طرح کلانی که مدتی است عنوانش را «کتابهای ایران» گذاشتهام و قرار است در آن دورهبهدوره به تاریخ چاپ و نشر کتاب بپردازم و همچنین فهرستی جامع و کامل از کتابهای منتشره در ایران ارائه دهم، موضوعات فراوان دیگری نیز هست که بهمرور به آن برخورده و یا توجهم را جلب کرده و برایش فایلی باز کرده و مشغول به فیشبرداری شدهام. انبوهی از فیشهایی که در این سالها جمعآوری کردهام و قرار بود که هرکدام از آنها یک کتاب یا بخشی از یک کتاب و چهبسا یک مقاله بشود. اما
راهی است دراز و عمر کوتاه باری است گران و مرکبی لنگ
تصمیم به انتشار این سلسله مقاله شاید عاقلانهترین کاری بود که طی این سالها گرفتم. چرا که دو جهت مثبت برای من داشت. اولین منفعتش برای من مقید شدن بهنگارش یک سلسله مقاله بهصورت منظم و در حوزۀ تخصصی و کاری خودم. دیگر منفعتش سر و سامان دادن به انبوهی از ایدهها و موضوعات فیشبرداری شده که معلوم نبود تا کی باید بهانتظار مینشستند تا من بهسراغشان بروم.
شکی نیست که پیگیریهای مستمر و همیشگی اسماعیلجان مهدوی و البته تشویقهایش مرا برآن میداشت که دقیق و منظم بهنگارش این سلسله مقالات بپردازم و هیچ بهانهای برای تأخیر در نگارش و ارسالش نجویم.
اولین مقالۀ چاپ نوشت در شمارۀ ۱۹۴ آینه پژوهش در خرداد و تیر سال ۱۴۰۱ انتشار یافت. و جدیدترین مقاله یا همان بیستمین مقاله هم در شمارۀ ۲۱۳ این مجله در مرداد و شهریور سال ۱۴۰۴ منتشر شده است. طی این بیست شماره مجموعا بیش از ۱۷۰ هزار کلمه نوشتهام. کوتاهترین مقالهام با تعداد کلمات ۳۷۴۵ مقالۀ چاپ نوشت ۱۱ با عنوان «ماقبل باستان» است و طولانیترین مقالهام با تعداد کلمات ۱۹۸۸۵ کلمه چاپ نوشت ۱۴ با عنوان « کتابخانۀ ملی طهران در دورۀ مشروطه و فهرست کتابهای آن» است.
در مجموع این بیست مقاله ۱۵۹ کلید واژه مورد استفاده قرار گرفته است که پربسامدترین کلید واژههای آن به ترتیب قاجار؛ چاپ سنگی؛ تبریز؛ چاپ سربی؛ خوشنویسی؛ طهران؛ قرآن؛ تاریخ نشر؛ سعید نفیسی و فهرستنگاری است.
شاید بد نیست تاکید کنم که محور مقالات من کتاب در دورۀ پسا چاپ است و اصلیترین موضوعاتی که بهآنها پرداختهام تاریخ کتاب، کتابخانهها و نشر با همین محور است که دو دورۀ زمانی قاجار و پهلوی را شامل میگردد. معرفی تکنیکهای چاپ سنگی، سربی و ژلاتین و معرفی کتابخانههای مهم عمومی، دولتی و خصوصی و همچنین شناساندن چهرههای تأثیرگذار در عرصه تاریخ فرهنگ از جمله مطالبی است که در این مقالات مورد توجه قرار گرفته است.
در این سالها بجز سلسله مقالات چاپنوشت مقالات دیگری نیز بهمناسبتهایی برای مجلات و مجموعههای دیگر در موضوع تاریخ چاپ و نشر کتاب نوشتهام که آنها نیز مقالات خوب و خواندنی هستند اما در مجموع فروست چاپ نوشت را میتوانم بهشکلی امضای خود در عرصۀ پژوهش در این حوزه بدانم.
نمیگویم که این مجموعه مقالات بیستگانه که تا بهامروز منتشر شده است در حد اعلا و بدون اشکال است، اما این را میدانم که بسیاری از این نوشتهها حالا حالا منسوخ نشده و مورد نقد قرار نمیگیرد.
مجموعه کامل این مقالات را میتوانید بر روی وب سایت شخصی بنده و یا بر روی وب سایت مجله آینه پژوهش ملاحظه و مطالعه نمائید.
نگارش این مطلب ضمن فوایدی که خاطرهنگاری و مستندسازی آن برای این بود که به جوانترها بگویم که از شکلگیری یک ایده تا انجام آن چه مسیر طولانی است و اینطور نیست که بشود یکشبه ره صد ساله را طی کرد. هرکدام از مقالات چاپنوشت تدوین دهها و بلکه صدها فیش و ساعتها مطالعه و تتبع و پژوهش است. که حتی حالا هم بعد از گذشت بیست سال گردآوری و تنظیم و ارائۀ آن گاه تا چندین ماه وقت مرا میگیرد.
بیست مقالۀ چاپ نوشت
چاپ نوشت (۱): نگاهی به چاپ نافرجام نسخهبرگردان قرآن شماره ۴ آستان قدس
چاپ نوشت (۲): قرآن بهرامی و نگاهی به کتابتهای اعلای چاپنویسی پرکار اما مهجور (احمد بن محمد تبریزی)
چاپ نوشت (۳): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم
چاپ نوشت (۴): مالیات گیلان پشتوانه باسمهخانه طهران
چاپ نوشت (۵): قرآنهای کمورق خطی و چاپی در عصر قاجار و قرآن سیورقی میرزا زینالعابدین شیرازی
چاپ نوشت (۶): منظومه میرزا زینالعابدین شیرازی، سفرنامه و گزارشی از کتابت و چاپ قرآن سی ورقی در دوره قاجار
چاپ نوشت (۷): تکبرگهای چاپی در اینکونابولای ایرانی
چاپ نوشت (۸): گزارش تقویم کتابخانه محمدعلی تربیت
چاپ نوشت (۹): اولین کتاب چاپ سربی طهران
چاپ نوشت (۱۰): کتابفروشان دوره گرد
چاپ نوشت (۱۱): ماقبل باستان
چاپ نوشت (۱۲): کتابخانه مدرسه دارالفنون در دوره قاجار
چاپ نوشت (۱۳) : نخستین تلاشها برای راهاندازی کتابخانههای عمومی و ملی در دورۀ قاجار
چاپ نوشت (۱۴): کتابخانه ملی طهران در دوره مشروطه و فهرست کتابهای آن
چاپ نوشت (۱۵): رشد نظام و عوام در سایۀ صنعت چاپ: نگاهی به تأثیرات صنعت چاپ بر توسعۀ ارتش و جامعه در ابتدای دورۀ قاجار
چاپ نوشت (۱۶): مطبوعات ایران: اولین فهرست از کتابهای چاپی عربی در ایران بهقلم سعید نفیسی
چاپ نوشت (۱۷): اولین کتابهای چاپی فارسی در اروپا
چاپ نوشت (۱۸): مطبعۀ مبارکۀ شاهنشاهی: آوردگاه تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در دورۀ مشروطه
چاپ نوشت (۱۹): فهرست کتابهای چاپ ژلاتینی در کتابخانههای ایران
چاپ نوشت (۲۰): سفر به درون کتابخانۀ سلطنتی ایران با ترجمههای میرزا محمدرضا غفاری کاشانی